Thân thế

Nguyên tên ông là Thiết Mộc Chân (tiếng Mông Cổ: ᠲᠡᠮᠦᠵᠢᠨ, Chuyển tự Latinh: Temüǰin, Mông Cổ bí sử ký âm: 帖木真, chữ Mông Cổ: Тэмүжин), sinh năm 1162 (dù có nguồn cho rằng ông sinh năm 1155),[3] người của gia tộc Bột Nhi Chỉ Cân[4] (tiếng Mông Cổ: ᠪᠣᠷᠵᠢᠭᠢᠨ, Chuyển tự Latinh: Borǰigin, Mông Cổ bí sử ký âm: 孛儿只斤, chữ Mông Cổ: Боржигин/Борджигин). Ông là con trai cả của Yesügei, một thủ lĩnh của bộ tộc Kiyad (乞颜, Khất Nhan)[5] với bà Hoelun (Ha Ngạch Lôn, Ha Ngạch Luân hay Өэлүн) từ bộ lạc Olkhunut (Oát Lặc Hốt Nột/Олхуноуд). Vào thời điểm bà Hoelun đang mang thai ông, một thủ lĩnh rất dũng cảm người Tatar đã bị cha ông đánh bại tên là Temüjin-üge (Thiết Mộc Chân Ngột Cách). Đó có thể là lí do khả dĩ nhất cho nguồn gốc tên gọi Temüjin của ông.[6] Trong tiếng Mông Cổ, Temüjin có nghĩa là "sắt".

Temüjin có 3 em trai là Jochi Qasar (Truật Xích Cáp Tát Nhi), Khajiun (Hợp Xích Ôn), Temüge (Thiết Mộc Ca Oát Xích Cân) và một em gái là Temülen (Thiết Mộc Luân), cùng hai anh/em cùng cha khác mẹ khác là Bekhter (Biệt Khắc Thiếp Nhi) và Belgutei (Biệt Lặc Cổ Đài) do vợ thứ của Yesügei là Sujigil sinh ra.

Từ nhỏ, Temüjin là cậu bé khá nhút nhát và sợ chó (theo lời kể của chính cha ông). Khi Temüjin lên 9 tuổi, Yesügei đưa ông về bộ lạc bên ngoại Olkhunut để hỏi con gái của một người họ hàng làm vợ tương lai cho ông. Khi đi đến núi Jiqurqu, đoàn của Yesügei gặp một người họ hàng thuộc tộc Onggirat (Hoằng Cát Lạt) là Dei Sejen. Ông Dei Sejen ngay lập tức quý mến cậu bé Temüjin và kể cho Yesügei về một giấc mơ đêm trước của ông ta rằng một con đại bàng toàn thân màu trắng đã cắp mặt trời và mặt trăng để đưa cho ông ta, khiến Dei Sejen tin rằng Temüjin đến gặp ông ta là một điềm lành[7], liền hỏi cưới con gái mình là Börte (Bột Nhi Thiếp) cho Temüjin nhưng yêu cầu Yesügei để cậu bé ở rể cho đến khi đủ 12 tuổi[8]. Yesügei đồng ý và quay về một mình.

Cái chết của người cha và tuổi thơ cơ cực

Trên đường trở về, Yesügei bị đầu độc bởi bộ lạc Tatar láng giềng và qua đời ngay sau đó. Biết tin dữ, Temüjin được Dei Sejen cho phép quay về nhà để tiếp quản chức thủ lĩnh bộ lạc Kiyat, nhưng với điều kiện cậu phải quay về ngay sau khi chôn cất cha xong. Tuy nhiên, sự trở về của Temüjin không được những thành viên bộ lạc chấp nhận do sự bất đồng về quyền lực và quyền lợi kinh tế, nên khi tất cả họ di chuyển xuống hạ lưu sông Onon đã bỏ lại gia đình cậu đơn độc kiếm sống.

Trong những năm sau đó, đại gia đình Temüjin sống một cuộc đời du cư nghèo khó, sống chủ yếu nhờ câu cá, chài lưới[9]. Trong một lần đi săn bắn, Temüjin cùng em trai Qasar đã dùng cung bắn chết người anh/em cùng cha khác mẹ là Beghter[10], khi bị Beghter trộm mất mẻ cá mà họ vất vả thu được, khiến bà Hoelun tức giận quở mắng anh em ông nhưng cũng bắt đầu dạy ông nhiều bài học từ sống sót trong những điều kiện thời tiết khắc nghiệt của Mông Cổ tới sự cần thiết của liên minh với những người khác, những bài học này đã hình thành nên sự hiểu biết của ông trong những năm sau này về sự cần thiết của thống nhất.

Năm 16 tuổi, Temüjin tìm về bộ lạc Onggirat để lấy Börte_ người phụ nữ sau được Nhà Nguyên truy phong là Quang Hiến hoàng hậu, làm vợ chính thất và tặng cho vợ một bộ áo lông chồn đen làm của hồi môn. Sau đó, Temüjin đưa Börte trở về nhà chung sống. Nhưng ít lâu sau, bộ tộc Merkits (Miệt Nhi Khất) đã tấn công ayil của Temüjin để trả thù cho việc thủ lĩnh của họ năm xưa bị Yesügei cướp vợ (bà Hoelun) và cướp mất Börte làm chiến lợi phầm. Ông đã đến cầu viện người anh em kết nghĩa (anda) Jamukha (Trát Mộc Hợp)_người sau này trở thành kẻ thù, và người cha đỡ đầu Toghrul (Thoát Lý) của bộ tộc Kerait (Khắc Liệt) để giải thoát cho vợ mình. Việc sinh đứa con đầu lòng là Jochi (Truật Xích, 1185-1226) quá sớm đã dẫn đến sự nghi ngờ của ông về Jochi cũng như hậu duệ của Jochi không bao giờ được coi là những người kế vị. Bên cạnh Jochi, Börte còn sinh ra ba người con trai khác là Chagatai (Sát Hợp Đài, 1187-1241), Ögedei (Oa Khoát Đài, 1189-1241) và Tolui (Đà Lôi, 1190-1232).